Οι προοπτικές των Ταμείων Επαγγελματικής Ασφάλισης

Του Παναγιώτη Ζαμπέλη, Αναλογιστή, Προέδρου και Δ/ντος Συμβούλου της AON Hewitt Ελλάδας και Προέδρου του Ταμείου Επαγγελματικής Ασφάλισης των ΕΛΤΑ.

Οι τελευταίες εξελίξεις στο συνταξιοδοτικό σύστημα και ειδικότερα ο νέος νόμος 4387/2016, επονομαζόμενος και ως “νόμος Κατρούγκαλου”, αφήνουν αναπάντητο ένα μεγάλο ερωτηματικό σχετικά με τη βιωσιμότητα του  συνταξιοδοτικού συστήματος, παρά το γεγονός των απανωτών μειώσεων των συντάξεων, τις οποίες δεν φαίνεται ότι θα καταφέρουμε να τις αποφύγουμε στο κοντινό μέλλον (π.χ. “Κόφτες”).

Η ανάγκη για ένα νέο, υγιές και βιώσιμο συνταξιοδοτικό σύστημα προβάλλει πιεστική όσο ποτέ άλλοτε. Αν, λοιπόν, έφτασε η ώρα που η ανάγκη θα πιάσει από τον λαιμό τις πολιτικές ηγεσίες, έτσι ώστε να συναινέσουν επιτέλους σε ένα ενδεχόμενο ολοκληρωτικής μεταρρύθμισης του συνταξιοδοτικού μας συστήματος, τότε μπορούμε με ασφάλεια να πούμε ότι ήρθε και για την Ελλάδα η ώρα των Ταμείων Επαγγελματικής Ασφάλισης (ΤΕΑ). Ήδη, υπάρχουν πολλές απόψεις που συγκλίνουν σε αυτή την αναγκαιότητα. Για παράδειγμα, θα αναφέρουμε το Πόρισμα της περσινής Επιτροπής Σοφών, που συντάχτηκε τον Αύγουστο και Σεπτέμβριο του 2015, και έκανε άμεση και εκτενή αναφορά στη δυνατότητα του τομέα των ΤΕΑ, που θα πρέπει να κληθεί να αναλάβει ένα ουσιαστικό και βασικό ρόλο σε ένα νέο συνταξιοδοτικό σύστημα.

Υπάρχουν μερικές αλήθειες που οδηγούν σαν μονόδρομος σε αυτή την πραγματικότητα.

1η αλήθεια: Είναι ώρα να μειωθεί το κρατικό διανεμητικό συνταξιοδοτικό σύστημα και να δημιουργηθεί χώρος για ιδιωτικά κεφαλαιοποιητικά συνταξιοδοτικά σχήματα

Δεν είναι μόνο η ίδια η ΕΕ, που κατά καιρούς διεξάγει μελέτες και διαμορφώνει προτάσεις για τα μέλη της, η οποία δίνει την κατεύθυνση ενός μικτού συστήματος συντάξεων που θα περιλαμβάνει ένα κρατικό διανεμητικό παράγοντα και ποικιλία επιλογών σε ιδιωτικούς κεφαλαιοποιητικούς παράγοντες. Υπάρχουν και αρκετά κράτη-μέλη που έχουν ήδη περάσει στη φάση εφαρμογής τέτοιων συνταξιοδοτικών συστημάτων με σημαντικότατη επιτυχία (π.χ. Σουηδία).

Τα ιδιωτικά κεφαλαιοποιητικά συνταξιοδοτικά σχήματα έχουν δοκιμαστεί εδώ και πολλά χρόνια σε μία σειρά από ευρωπαϊκές και μη χώρες. Η γενική εικόνα από τη συμβολή τους στη λύση του προβλήματος των συντάξεων είναι ότι, σε κατάλληλους συνδυασμούς με το διανεμητικό μοντέλο, βοήθησαν ουσιαστικά στη βελτίωση της βιωσιμότητας των συνταξιοδοτικών παροχών και στην εξασφάλιση των δικαιούχων αυτών των παροχών, σε αντίθεση με ό,τι έγινε στη χώρα μας, που οι συντάξεις στηρίχτηκαν αποκλειστικά και μόνο στο διανεμητικό σύστημα.

2η αλήθεια: Το ευρωπαϊκό μοντέλο θέλει να υπάρχουν διαθέσιμες εναλλακτικές μορφές ιδιωτικών συνταξιοδοτικών σχημάτων. Μία λύση που θα έδινε τη δυνατότητα αυτή μόνο στον τομέα της ιδιωτικής ασφάλισης θα θεωρούνταν ως περιοριστική για το ευρωπαϊκό μοντέλο συντάξεων

Αν καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι είναι ανάγκη να εμπλουτίσουμε το συνταξιοδοτικό μας σύστημα και με ιδιωτικούς κεφαλαιοποιητικούς παράγοντες, τότε θα πρέπει να αποφασίσουμε σχετικά με το είδος των φορέων που θα μπορούσαν να αναλάβουν έναν τέτοιο ρόλο.

Οπωσδήποτε, έχουμε σαν πρώτη επιλογή τον χώρο της ιδιωτικής ασφάλισης, που ήδη υπάρχει, ήδη βελτιώνει τη δική του βιωσιμότητα, μέσα από το πρόσφατα θεσπισμένο σε ευρωπαϊκό επίπεδο Solvency II, και ήδη διαθέτει παρόμοια προϊόντα. Όμως, η αναβάθμιση του ρόλου της ιδιωτικής ασφάλισης για να συμβάλλει σε μία τόσο σημαντική αποστολή, όπως είναι το συνταξιοδοτικό σύστημα, είτε με υποχρεωτική, είτε με προαιρετική συμμετοχή, προσκρούει και σε προβλήματα που είναι σύμφυτα με τον χαρακτήρα της ιδιωτικής οικονομίας, η οποία έχει τα πλεονεκτήματά της και τα μειονεκτήματά της.

Για παράδειγμα, πώς θα μπορούσε άραγε να αντιμετωπιστεί ένα ενδεχόμενο διαμόρφωσης ενός ολιγοπωλίου σε μελλοντικό χρόνο, μέσα από συνασπισμούς και εξαγορές ασφαλιστικών εταιρειών;  Ιδιαίτερα σε μικρές αγορές, όπως η ελληνική, κάτι τέτοιο δεν μπορεί να θεωρηθεί απίθανο. Ένα τέτοιο ενδεχόμενο θα μπορούσε να αποτελέσει σημαντικό πρόβλημα για ένα μελλοντικό συνταξιοδοτικό σύστημα.

Αυτός ο κίνδυνος αντιμετωπίζεται με τη δυνατότητα περισσοτέρων επιλογών από ό,τι θα μπορούσε να προσφέρει από μόνος του ο χώρος της ιδιωτικής ασφάλισης και η εμπειρία έχει δείξει ότι αυτό γίνεται με τη δημιουργία ενός αναπτυγμένου τομέα Ταμείων Επαγγελματικής Ασφάλισης (ΤΕΑ). Με τον τρόπο αυτόν επιτρέπεται σε μεγάλους εργοδότες να δημιουργούν ένα φορέα (ΤΕΑ) αποκλειστικά για το προσωπικό τους ή σε μικρότερους εργοδότες να συνασπίζονται μαζί με άλλους δημιουργώντας πολυεργοδοτικά ΤΕΑ.

Ακόμη, μπορεί να παραχωρείται η δυνατότητα σε ασφαλιστικές εταιρείες (ή ίσως και τράπεζες) να δημιουργούν “ανοικτά” ΤΕΑ, στα οποία μπορούν να προσέρχονται μεμονωμένοι ή και μικρές ομάδες για να συμμετέχουν σε ένα συνταξιοδοτικό σχέδιο.

Από εκεί και πέρα, ο βαθμός και ο ρυθμός ανάπτυξης ενός ιδιωτικού τομέα από Ταμεία Επαγγελματικής Ασφάλισης έχει να κάνει και με το ενδεχόμενο η συμμετοχή σε ένα τέτοιο σχήμα να είναι υποχρεωτική ή να είναι προαιρετική. Οπωσδήποτε, ένα ενδεχόμενο υποχρεωτικής συμμετοχής θα εκτίνασσε στα ύψη όλες τις διαδικασίες που έχουν να κάνουν με τη δημιουργία και τη λειτουργία τέτοιων φορέων.

Ακόμη περισσότερο, ο βαθμός και ο ρυθμός ανάπτυξης θα εξαρτηθεί και από τις εξελίξεις που θα πρέπει να συμβούν στον χώρο του κρατικού συστήματος συντάξεων και ειδικότερα σε ό,τι έχει να κάνει με το ύψος των εισφορών που θα καταβάλλονται  προς το υποχρεωτικό κρατικό σύστημα.

Σήμερα, το ύψος των εισφορών σύνταξης εργαζόμενου και εργοδότη ανέρχονται σε 27% των αποδοχών και θεωρείται ως το υψηλότερο στον κόσμο. Ουσιαστικά θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι το ποσοστό αυτό είναι ακόμη υψηλότερο, αν λάβουμε υπόψη ότι για χρόνια το ΙΚΑ παρακρατά πολύ σημαντικό μέρος των συνεισπραττόμενων εισφορών (π.χ. του ΟΑΕΔ και ΕΟΠΥΥ), για να πληρώνει συντάξεις.

Για να είναι δυνατό οι εργοδότες και οι εργαζόμενοι να αναλάβουν την πρωτοβουλία να δημιουργήσουν ΤΕΑ, θα πρέπει να βρεθεί τρόπος να μειωθεί σημαντικά η παραπάνω παράλογη εισφορά του 27%. Κάτι τέτοιο απαιτεί ριζική μεταρρύθμιση του σημερινού συστήματος συντάξεων.

Είναι, λοιπόν, αναμενόμενο να υπάρξει αξιοποίηση των δυνατοτήτων που διαθέτουν τα ΤΕΑ με την παροχή κατάλληλων κινήτρων για την ανάπτυξη ενός ισχυρού 2ου πυλώνα στον χώρο των συντάξεων, εκεί που σήμερα υπάρχουν ορισμένα περιορισμένα ψήγματα τέτοιων φορέων.

Αυτό απαιτεί να επαναδιατυπωθεί  το ισχύον νομικό πλαίσιο των ΤΕΑ. Σήμερα, ο νόμος θεωρεί τα ΤΕΑ σαν ένα είδος αλληλασφαλιστικών συνεταιρισμών που ιδρύονται με ειδική συμβολαιογραφική πράξη μεταξύ των ιδρυτικών μελών. Πουθενά δεν φαίνεται ο καθοριστικός ρόλος του εργοδότη, που είναι το πρόσωπο που θα κληθεί να αναλάβει το καθήκον της καταβολής ενός σημαντικού μέρους ή πολλές φορές και του συνόλου των εισφορών.

Σημαντικές παρεμβάσεις απαιτεί και το φορολογικό πλαίσιο των ΤΕΑ, που θα πρέπει να αποτελέσει τον βασικότερο παράγοντα παροχής κινήτρων και στους εργοδότες και στους εργαζόμενους. Σήμερα υπάρχει ένα φορολογικό πλαίσιο που έχει κάνει κάποια θετικά δειλά βήματα, αλλά έχει άμεση ανάγκη να ολοκληρωθεί και να απαλειφθούν όλες οι “γκρίζες” περιοχές που υπάρχουν και που αποτελούν παράγοντα αποθάρρυνσης για τους ενδιαφερόμενους εργοδότες.

Υπάρχει ανάγκη μίας σύγχρονης και ουσιαστικής εποπτείας. Σήμερα αυτή μοιράζεται μεταξύ της Διεύθυνσης Επαγγελματικής Ασφάλισης της Γενικής Γραμματείας Κοινωνικών Ασφαλίσεων, που είναι εξαιρετικά ανεπαρκής για την αποστολή αυτή, της Εθνικής Αναλογιστικής Αρχής, η οποία κάνει φιλότιμη προσπάθεια, και της Επιτροπής Κεφαλαιαγοράς.  Όπως θα μπορούσε να αντιληφθεί ο καθένας, όταν δεν υπάρχει ένας αδιαμφισβήτητος και επαρκής επόπτης, δεν υπάρχει και επαρκής εποπτεία.

Ήδη η ΕΕ έχει αναθέσει την εποπτεία των ΤΕΑ (που στο ευρωπαϊκό περιβάλλον αποκαλούνται IORP’s – Institutions of Occupational Retirement Provision) στην ευρωπαϊκή εποπτική αρχή EIOPA, στην οποία υπάγεται και η ιδιωτική ασφάλιση. Είναι μάλλον βέβαιο ότι και εδώ θα πρέπει να γίνει το ίδιο και να αναλάβει τον ρόλο αυτό είτε η Διεύθυνση Εποπτείας της Ιδιωτικής Ασφάλισης (ΔΕΙΑ) της Τράπεζας της Ελλάδος ή, αν κριθεί απαραίτητο, κάποια ειδική ανεξάρτητη αρχή.

Τα παραπάνω θέματα, μαζί με μία σειρά άλλα, θα πρέπει να αντιμετωπιστούν και να λυθούν με παραγωγικό τρόπο. Είναι κοινή αντίληψη πολλών ειδικών, εντός και εκτός Ελλάδας και στην ΕΕ, ότι ο χώρος των ΤΕΑ, που έχει βοηθήσει σημαντικά στην επίλυση του συνταξιοδοτικού προβλήματος σε άλλες χώρες, μπορεί να προσφέρει λύσεις και για το ελληνικό συνταξιοδοτικό σύστημα. Αυτό, όμως, προϋποθέτει τη δημιουργία ενός καλά επεξεργασμένου και λειτουργικού νομικού πλαισίου για την ίδρυση και τη λειτουργία τέτοιων φορέων και οπωσδήποτε μία επαρκή και σύγχρονη εποπτική αρχή.